پرخاشگری کودکان
یکی از شکایت‌های رایج والدین در مورد فرزندانشان، پرخاشگری کودکان و رفتارهای خشن است که متأسفانه برای والدین دغدغه شده اما معمولاً تا زمانی که پرخاشگری کودکان به حد خطرناک نرسد سعی در درمان آن نمی‌شود، البته ناگفته نماند رفتار پرخاشگرانه در کودک تا سنین سه‌سالگی امری طبیعی است و در اکثر کودکان دیده می‌شود اما زمانی که پرخاشگری با هدف آسیب رساندن یا مجروح ساختن دیگران، تهدید کردن به صورت مکرر، درگیری و نزاع باشد نشان از طغیان‌های خطرناکی دارد که کودک نیازمند درمان هر چه سریع‌تر است.
در زمینه پرخاشگری کودکان، منشأ و درمان آن با یکی از متخصصین کودک مرکز مشاوره اکسیر مصاحبه کرده‌ایم که در زیر می‌خوانید.
رفتارهای پرخاشگری در کودک
در طبقه‌بندی احساسات، پرشورترین هیجان، هیجان خشم است. متخصص کودک اکسیر دراین‌باره توضیح می‌دهد: «خشم جزو هیجانات منفی به‌حساب می‌آید که ما را برانگیخته می‌کند و حتی بعضی مواقع این هیجان از ما محافظت می‌کند. درواقع هیجان خشم به ما این پیام را می‌دهد که اوضاع آن‌گونه که باید نیست. میزان افزایش هیجان خشم همراه با جبهه بیرونی رفتاری باعث پرخاشگری می‌شود که یکی از نشانه‌های اختلالات رفتاری در کودکان است. یعنی اگر کودکی به‌طور مداوم و مکرر دچار عصبانیت شود که متناسب با شرایطش نباشد و در مکان‌های مختلف اتفاق بیفتد این کودک مبتلابه رفتار پرخاشگرانه است.»
وی در مورد اینکه آیا پرخاشگری کودکان یک نوع اختلال است ادامه می‌دهد: پرخاشگری به معنای اختلال وجود ندارد بلکه نشانه‌های سه اختلال عمده است:
اختلال نافرمانی-مقابله ای
این اختلال به‌صورت یک الگوی پایدار از رفتارهای تندخویانه، خشونت‌آمیز، مقابله‌ای و خودسرانه است که نامتناسب با سن کودک است، نشانه‌های این اختلال این است که کودک زود از کوره درمی رود، با بزرگ‌ترها جروبحث می‌کند، به‌طورجدی از خواسته‌های والدین سرپیچی می‌کند، از روی عمد دیگران را اذیت می‌کند، زودرنج است و خشمگین، عصبانی، کینه‌جو و انتقام‌جو می‌شود.
مقاله مرتبط: شناخت و درمان نافرمانی کودکان
اختلال سلوک
یک الگوی تکراری باثبات از رفتار که طی آن حقوق اساسی دیگران یا هنجارهای اجتماعی و مقررات عمده توسط کودک زیر پا گذاشته می‌شود که دارای نشانه‌هایی چون تخریب اموال، فریبکاری و دزدی، پرخاشگری نسبت به افراد، حیوانات و نقض جدی مقررات است.
مقاله مرتبط: کودکان مبتلا به اختلال سلوک از چه استدلال هایی استفاده می کنند؟
اختلالات همایند با رفتار پرخاشگرانه
این کودکان اکثراً مشکلات یادگیری و تحصیلی دارند، عزت‌نفس پایین، بیش فعالی، نقص توجه، اضطراب و افسردگی و نقص‌های شناختی، کلامی، مشکلات با همسالان و مشکلات خانوادگی که به‌اشتباه، روان‌پزشکان در این اختلال، به تجویز داروهای آرام‌بخش برای این دسته کودکان می‌پردازند باعث نتیجه معکوس و به وجود آمدن رفتار پرخاشگرانه می‌شود.
تقسیم پرخاشگری کودکان
این مشاور کودک رفتار پرخاشگرانه در کودک را به دو دسته تقسیم می‌کند: «۱- پرخاشگرانه خصمانه: در این نوع پرخاشگری کودکان رفتاری را نشان می‌دهد به منظور صدمه زدن و آزار رساندن به دیگری و در واقع هدف آزار رساندن است ۲- پرخاشگری وسیله‌ای: کودک رفتاری نشان می‌دهد که به وسیله آن خواستار به دست آوردن هدف دیگر است.»
تفاوت جنسیتی در پرخاشگری کودکان
پسرها بیشتر از دخترها پرخاشگرند.
متخصص روانشناس کودک مرکز مشاوره اکسیر در مورد تفاوت جنسیتی در این نوع رفتار می‌گوید: «همان‌طور که گفتیم پرخاشگری در سه‌سالگی طبیعی است. در سیستم فرآیند رشد کودک ما یک سری واکنش‌هایی داریم مانند فحاشی، ترس، پرخاشگری که در یک مقطع زمانی رخ می‌دهد. همه بچه‌ها در سن سه تا سه ونیم سالگی چه دختر و چه پسر پرخاشگری طبیعی دارند. طریقه ارتباط برقرار کردن والدین با کودک نیز در این دوره نقش مهمی در ماندگاری این رفتار دارد. تفاوت‌های جنسیتی در پرخاشگری بعد از تقریباً سه‌سالگی نمود پیدا می‌کند. پسرها بیشتر از دخترها پرخاشگرند، البته پرخاشگری پسرها به‌صورت حمله به سمت دیگران، پرت کردن اشیا و درگیری با مرجع قدرت است اما در دختران رفتارهای پرخاشگرانه تلافی جویانه است و بیشتر به صورت نافرمانی و سرپیچی است و کمتر حالت فیزیکی دارد.»
آسیب‌شناسی رفتار پرخاشگری کودکان
علل بسیاری در شکل‌گیری رفتار پرخاشگری کودکان وجود دارد. چندین عامل را به‌عنوان عوامل کلیدی در شکل‌گیری رفتار پرخاشگرانه برمی‌شماریم:
۱- الگوپذیری کودک از والدین
این فاکتور از مهم‌ترین عوامل به شمار می‌رود. پرخاشگری در کودکان، یادگیری از الگوهای والدین است. والدین کودکان به‌شدت پرخاشگر، به هنگام اعمال قوانین و قواعد، خشونت به خرج می‌دهند و این در حالی است که خود پدر و مادر این خشم را نمی‌بینند. انتقادهای تند، نیش و کنایه و متلک، نافرمانی، لجاجت جزو نشانه‌های رفتار پرخاشگرانه در والدین است. نظریه‌ای در این باب وجود دارد که می‌گوید کودک رفتاری را ایجاد می‌کند که قبلاً بزرگ‌ترها آن رفتار را انجام داده‌اند یا حتی شیوه تعامل با فشار والدین با کودک باعث بروز رفتارهای پرخاشگرانه می‌شود.
۲- کودک ناکام پرخاشگر می‌شود
کودکان ناکام که نمی‌توانند نیازهایشان را به نحو صحیحی ارضا کنند در طول روز یا هفته مدام با ناکامی مواجه می‌شوند در ارتباط برقرار کردن با دیگران، در مدرسه با معلم و… . البته باید بدانید سوء رفتار کودک با چهار هدف صورت می‌گیرد: ۱- جلب‌توجه: کودک از طریق غیرمفید جلب‌توجه می‌کند. ۲- قدرت‌طلبی: کودک فکر می‌کند زمانی اهمیت دارد که خودش اعمالی را که دوست دارد انجام دهد و والدین را به مبارزه دعوت می‌کند. ۳- انتقام: کودک فکر می‌کند دیگران دوستش ندارند و زمانی به او اهمیت می‌دهند که به آن‌ها آسیب برساند. ۴- نمایش بی‌لیاقتی: فرد این رفتار را از خود نشان می‌دهد که ناتوانی‌اش را به والدین بروز دهد.
۳- پرخاشگری نشانه تضادهای درونی است
گاهی کودک در دوگانگی و تضاد قرار می‌گیرد و بر سر دوراهی، گیر می‌کند و نمی‌داند کدام را باید انتخاب کند، در این حالت دچار تعارض، اضطراب و خشم می‌شود. مثلاً کودکی که به والدین مخصوصاً مادر وابستگی دارد و دوست دارد در خانه کنار مادرش باشد از طرفی باید به مهد یا مدرسه برود در این حال دچار دوگانگی می‌شود.
۴- ژنتیک و عوامل عصبی-زیستی
در سیستم زیستی افراد دو مکانیسم وجود دارد. ۱- مکانیسم بازدارنده رفتار ۲- مکانیسم فعال‌سازی. مکانیسم بازدارنده رفتار؛ اضطراب تولید می‌کند و رفتارهای جاری افراد را در هنگام بروز و مواجهه با محرکات از نظر دریافت پاداش یا تنبیه متوقف می‌کند. در واقع ما اصطلاح ترمز را برایش به کار می‌بریم اما مکانیسم بعدی در پاسخ به علائمی مثل دریافت پاداش یا دریافت نکردن تنبیه است مانند پدال گاز، البته کم و زیاد بودن هورمون‌های مربوط به این قضیه را هم نباید نادیده گرفت.
۵- عوامل شناختی و اجتماعی
این دسته از کودکان دچار نقص شناختی و مراحل تفکر و رفتار هستند و قضاوت آن‌ها همراه با سوگیری و سوءتعبیر رفتار دیگران است. بر حسب عمدی یا تصادفی بودن.
۶- نظریه‌های دلبستگی یا سبک دلبستگی
تجربه محرومیت یا جدایی از والدین بیش از شش ماه قبل از سه سالگی باعث بروز آسیب در کودک می‌شود. رفتار پرخاشگرانه، کیفیت دلبستگی کودک به والد تعیین‌کننده همانندسازی‌های بصری کودک باارزش‌ها، باورها و معیارهای والدین است. کودکان پرخاشگر معیارهای والدین و اجتماع را کمتر درون سازی می‌کنند.
۷- اضطراب
کودکان مستقل برای کنترل اضطراب خودشان دست به رفتارهای پرخاشگرانه می‌زنند و بلافاصله پشیمان می‌شوند و از والدین عذرخواهی می‌کنند. رابطه بین اضطراب و خشم اصطلاحاً واکنش‌های فاجعه‌آمیز و بلاخیز نام نهاده می‌شود. در این واکنش‌ها کودک نمی‌تواند احساسات و تمایلات خودش را به تعویق بیندازد و لذت‌جویی را کنترل کند.
۸- مدرسه
گاهی کودکان در مدرسه قربانی خشونت می‌شوند و این باعث می‌شود که خود آن‌ها نیز عامل خشونت شوند. سبک ارتباط برقرار کردن کودک با بقیه دانش آموزان، نوع ارتباط برقرار کردن معلم با کودک، انتظارات و خواسته‌های معلم از کودک در سال‌های اول مدرسه، نقش تأثیرگذاری در بروز پرخاشگری دارد. نوع ارتباط برقرار کردن اشتباه معلم از مهم‌ترین عوامل بروز خشونت در کودک است.
۹- بازی‌های کامپیوتری و ویدیویی و نمایش‌های خشن
متأسفانه در این بازی‌ها، پرخاشگری به عنوان یکی از وسایل رسیدن به هدف تشویق می‌شود و قهرمان این برنامه‌ها هم به اندازه ضد قهرمانان پرخاشگرند و طبق نظریه بندورا، کودک با آن‌ها همانندسازی می‌کند و یاد می‌گیرد. حتی دیدن صحنه‌های خشونت‌آمیزی چون اعدام در ملأعام، درگیری‌های فیزیکی، رفتارهای پرخاشگرانه‌ای که در رسانه‌ها پخش می‌شود به کودکان یاد می‌دهد و باعث توزیع خشونت و به تبع آن، رفتار پرخاشگرانه می‌شود.
مقاله مرتبط: بازی‌های ویدئویی و پرخاشگری کودکان
راهکارهایی که والدین باید بدانند
در درمان پرخاشگری کودکان باید به علل ایجادکننده پرخاشگری توجه کرد و اینکه هدف از درمان این نابهنجاری به‌هیچ‌وجه حذف غریزه پرخاشگری در کودک نیست بلکه هدف آن است که به کودک بیاموزد چگونه خشم خود را کنترل کند که منجر به پرخاشگری نشود. متخصص روانشناس کودک اکسیر معتقد است که علل را باید در درون خانواده جست‌وجو کرد. بااین‌حال راهکارهای زیر در درمان این رفتار مؤثر است:
- پرخاشگری کودکان می‌تواند جبران احساس بی‌کفایتی کودک یا نتیجه ناآگاهی او نسبت به مهارت‌های اجتماعی، انتقادات، سرزنش‌ها، کمال‌گرایی و خواسته‌های غیرمنطقی والدین باشد. پس باید راه جدید برآورده کردن نیازها را به کودکان در روابط اجتماعی آموزش داد.
- ببینید کودک با نزاع چه هدفی را دنبال می‌کند، جلب توجه، کسب قدرت، انتقام و… .
- از کودک بخواهید بعد از پرخاشگری‌اش، ماجرا را بنویسد و درباره آن با کودک صحبت کنید، حتی می‌توانید از او بخواهید با قصه یا نمایش حرکتش را توضیح دهد.
- عزت‌نفس کودک را تقویت کنید.
- خشم را برای کودک تعریف کنید. خیلی از کودکان قادر نیستند خشم را به‌درستی تعریف کنند. کاری کنید که کودک بفهمد عصبانیت یک احساس منفی ناخوشایند در پاسخ به یک موقعیت بیرونی است.
- به فرزندتان آموزش دهید علائم هشداردهنده خشم را بفهمد، علائم فکری چون «از خودم متنفرم»، «می‌خواهم بزنمش» و… . علائم جسمی مانند افزایش ضربان قلب، تعریق، سرخ شدن، سفت شدن عضلات و علائم عملی مانند لرزیدن، بی‌قراری، گوشه‌گیری و داد زدن.
- مشخص کردن حدومرز و حریم‌ها در خانه، مثلااینکه کودک بداند در خانه پنج تا قانون وجود دارد. ز- آموزش تکنیک‌های آرام‌سازی مانند ایست، نفس عمیق، لبخند و… .
- استفاده از روش‌های کنترل مانند خود نظارتی، خودارزیابی، خود تقویتی.
- استفاده از عبارات انطباقی و مثبت در خود موقعیت مانند «من می‌توانم آرام باشم»، «از پسش برمیام» و… .
- قصه‌گویی برای کودکان، چرا که تأثیر قصه‌گویی در کاهش پرخاشگری نقش زیادی دارد.
- آموزش مدیریت والدین: والدین با استفاده از روش کنترل وابستگی، رفتار کودکانشان را می‌توانند بهبود بخشند.
- بعد از بروز رفتار پرخاشگرانه با کودک صحبت کنیم نه به صورت قضاوت، سرزنش یا باید و نباید.
اگر خانواده این راهکار را دنبال کرد و پرخاشگری کودک درمان نشد باید به روانشناس مراجعه شود اما یکی از مشکلات والدین در مراجعه به روانشناس این است که زمانی پدر و مادر مراجعه می‌کنند که بسیار دیر شده است. کودکی که از مدرسه اخراج شده یا کتک کاری کرده است و… و در نهایت انتظار دارند که مشاور کودک در عرض سه، چهار جلسه معجزه کند. درمان این دسته از کودکان نیاز به صبر، تداوم، برنامه‌ریزی و تغییر الگوهای ارتباطی والدین در درون خانواده دارد.
بازی‌های ویدئویی و پرخاشگری کودکان
پرخاشگری کودکان مجموعه‌ای از رفتارهای برون ریزانه اعم از کلامی و غیر کلامی است که منجر به آسیب رساندن به دیگران می‌شود. امروزه کودکان رفتارهای پرخاشگری را از روش‌های مختلفی مانند تماشا تلویزیون، بازی‌های رایانه‌ای و … یاد می‌گیرند. اگر شما کودکی در خانه دارید، احتمالاً این سؤال برایتان آشناست که ” آیا به فرزندم اجازه بدهم بازی رایانه‌ای خشونت‌آمیز را بازی کند؟” که این برای والدین معضل بزرگی است. بحث‌های زیادی در مورد این مسئله وجود دارد که چگونه قرار گرفتن در معرض بازی‌های ویدئویی خشن و دیگر محتوای رسانه‌ای خشونت‌بار، مانند فیلم‌ها و برنامه‌های تلویزیونی، کودکان را تحت تأثیر قرار می‌دهد و میزان پرخاشگری کودکان را بالا می‌برد. مطالعات بسیاری نشان می‌دهد که خشونت در رسانه‌ها عامل خطرسازی برای ایجاد پرخاشگری کودکان مانند اهمیت ندادن به دیگران، افزایش مشاجره و رفتارهای مخرب و سایر رفتارهای ضداجتماعی می‌شود.
بسیاری از محققان می‌گویند که بعید است انجام بازی‌های ویدئویی خشن، کودکی را که هیچ عامل خطری برای ایجاد رفتار خشونت‌آمیز را ندارد، تبدیل به فردی شدیداً خشن کند که به دیگران آسیب برساند. بااین‌وجود، یکی از بهترین استدلال‌ها برای محدود کردن مواجهه کودکان با محتوای خشونت‌آمیز رسانه‌ها، صرف‌نظر از سابقه شخصی آن‌ها، از مطالعه اخیر مجله پزشکی اطفال جاما درباره پرخاشگری کودکان حاصل می‌شود.
مقاله مرتبط: عصبانیت و پرخاشگری کودکان
دکتر داگلاس جنتایل و مطالعه های وی
درباره ارتباط بازی‌های ویدئویی و پرخاشگری کودکان و بزرگ‌سالان، دکتر داگلاس جنتایل، استاد روانشناس در دانشگاه ایالت آیووا مطالعه‌ای را انجام داده است. این مطالعه نشان می‌دهد که کودکانی که به‌طور مکرر بازی‌های ویدیویی خشن انجام می‌دهند، یاد می‌گیرند به روش‌های پرخاشگرانه فکر کنند که در نهایت می‌تواند میزان پرخاشگری کودکان را افزایش دهد. در این مطالعه، محققان بیش از ۳۰۰۰ کودک را در مقاطع سوم، چهارم، هفتم و هشتم به مدت ۳ سال موردبررسی قراردادند. آن‌ها دریافتند که در طول زمان، بازی‌های ویدیویی خشن باعث شده است که کودکان خشونت‌آمیزتر فکر و رفتار کنند.
دکتر جنتایل می‌گوید:
“کودکانی که پس از مدت زمان طولانی در معرض بازی‌های خشونت‌آمیز قرار می‌گیرند، تغییر می‌کنند.”
او توضیح می‌دهد:
“که این امر می‌تواند منجر به تغییر در تفکر و رفتار آن‌ها شود، آن‌ها زمان زیادی را صرف جستجوی دشمنان و واکنش سریع به خشونت می‌کنند.”
برای مثال، کودکی که درگیر خیال‌پردازی‌های خشونت‌آمیز دنیای بازی‌های ویدئویی است، اگر تصادفی به فردی در راهروی مدرسه برخورد کند، یا عملی خشونت‌آمیز انجام می‌دهد یا حرفی پرخاشگرانه می‌زند. دکتر جنتایل خاطر نشان می‌کند:
“بدن جوری رفتار می‌کند که انگار یک جنگ واقعی است”.
چگونه بازی رایانه‌ای پرخاشگری کودکان را افزایش می‌دهد؟
میزان پرخاشگری کودکان با مواجه مکرر با محتوای خشن و نامناسب بیشتر می‌شود. همان‌گونه که کودکان برای یادگیری بهتر مهارت‌هایی مانند تکواندو و … بارها و بارها تمرین می‌کنند تا بتوانند آن‌ها را بهتر و بهتر انجام دهند و یا به عبارتی، آن‌ها حافظه عضلانی را برای فعالیت‌های خود پرورش می‌دهند که در نتیجه هم از نظر فیزیکی و هم شناختی در آن‌ها مهارت بیشتری پیدا می‌کنند.
دکتر جنتایل می‌گوید:
“مواجهه مکرر با محتوای خشن یا نامناسب می‌تواند محیطی برای “تمرین” رفتار خشونت‌آمیز فراهم کند تا کودک یاد بگیرد چگونه این کار را به‌خوبی انجام دهد. ”
چیزی که ما در مورد آن صحبت می‌کنیم، یادگیری است که برای رسانه‌های خشن و غیرخشونت آمیز نیز صدق می‌کند. در مورد محتوای غیر خشونت‌آمیز چگونه است؟ در تحقیقات قبلی، دکتر جنتایل متوجه شد که بازی‌های ویدئویی، برنامه‌های تلویزیونی، فیلم‌ها و محتوای دیگر که شخصیت‌هایی را نشان می‌دهند که مفید، مهربان و روحیه همکاری دارند، تأثیر مثبتی بر رفتار کودکان می‌گذارند؛ به عبارت دیگر، مراقبت و مشارکت، مانند پرخاشگری و خشونت، می‌تواند تمرین و یاد گرفته شود.
مقاله مرتبط: اثرات بازی های ویدئویی بر روی شما
وظیفه والدین
پرخاشگری کودکان امروزه به دلایل مختلفی افزایش پیدا کرده است. بیش از ۹۰ درصد از کودکان به بازی‌های ویدئویی فکر می‌کنند، بنابراین شما نمی‌توانید انتظار داشته باشید که این امر را تغییر دهید. کاری که می‌توانید انجام دهید این است که در کاری که کودکتان انجام می‌دهد و برنامه‌ای که می‌بیند، مشارکت داشته باشید. هدف شما پایین آوردن میزان قرار گرفتن فرزندتان در معرض محتوای خشونت‌آمیز است و تا آنجا که می‌توانید فعالیت‌های فرزند خود را به سمت تأثیرات مثبت هدایت کنید. در این راه می‌توانید از متخصصان و روانشناسان با تجربه در این زمینه کمک بگیرید.
ثبت ديدگاه