لزوم مداخله روانشناختی پس از زلزله

بود محال تو را داشتن امید محال
به عالمی که نباشد همیشه بر یک حال
فراز گشت نشیب و نشیب گشت فراز
رمال گشت جبال و جبال گشت رمال
(قطران تبریزی در سوگ زلزله تبریز ۴۳۴۴ ه ق)

بی گمان زلزله ای که پاره تن ایران زمین، آذرآبادگان خاوری را لرزاند، رخدادی بود که تمام باشندگان حوزه فرهنگ و تمدن ایرانی را اندوهناک و سوگوار کرد.
وقوع زلزله در ایران نادر نیست و در دهه های اخیر شاهد این حادثه در نقاط مختلف کشور بوده ایم. هر چند هنوز بشر از پیشگیری و مهار تمام ابعاد حوادث و بلایای طبیعی ناتوان است، اما امروزه در جهان نوین دانش انسانی به آن پایه رسیده است، که با مدیریت بهنگام و تخصصی از میزان و شدت آسیب زایی چنین حوادثی، به گونه ای معنا دار کاسته شود.

بعد روانشناختی

یکی از مهم ترین ابعاد بلایای طبیعی به ویژه زلزله، بعد روان شناختی آن است. تجربه های بشری و نیز پژوهش های علمی، همه بیانگر آن هستند که پس از وقوع زلزله، از همان آغاز به مداخله های تخصصی روانشناسی برای آسیب دیدگان نیاز است و این مساله از ضروری ترین یاری رسانی ها است. در همان برهه نخست پس از زلزله واکنش های هیجانی و روانی را در افراد می توان بازشناخت، که اگر پاسخی در خور نگیرند، ضمن لحاظ کردن ویژگی های شخصیتی آسیب دیده، مساله می تواند از جهت بالینی بغرنج تر و مشکل آفرین تر شود.

اختلال ها و واکنش های روانی بعد از سانحه

افسردگی، سوگ، اضطراب، خشم، احساس گناه بازماندگی، بی تفاوتی بیماری زا، گفتار و رفتار نامتناسب، تمایل و حتی اقدام به خودکشی از مهم ترین مواردی هستند که در نخستین دوره بعد از سانحه در عرصه روان قربانیان می توانند بروز کنند و اگر برای افراد کمک رسانی تخصصی جهت مدیریت و احیانا پالایش و هضم چنین هیجان هایی فراهم نشود، هر یک از مسایل یادشده به تنهایی یا در پیوند با یکدیگر می توانند موجب پدیداری اختلال ها و واکنش های روانی شوند، که در درازمدت برکیفیت زندگانی افراد اثرگذار خواهند بود.

راهبرد های مداخله در بحران های ناشی از بلایای طبیعی

روانشناسانی که در حیطه بالینی و تخصصی مداخله در بحران های ناشی از بلایای طبیعی آموزش دیده اند و کار کرده اند، در چهار برهه از زمان بروز حادثه تا خروج از آن باید ایفای نقش کنند که برهه نخست برهه حاد یا acute phase نامیده می شود. (Williams et al 2007) در این برهه افراد بازمانده باید پیرامون حادثه اطلاعاتی کسب کنند و افراد کلیدی ناحیه آسیب زده مانند معلمان، ماموران اورژانس و مسئولان امور بهداشتی به صورت ویژه آموزش های روان شناختی دریافت دارند تا واکنش هنجار در موقعیتی ناهنجار طرح ریزی شود.

نیاز سنجی نیز در این مرحله آغاز می شود. همچنین در گام نخست مواجهه با قربانیان سوگوار، درمانده و نیز شوک زده، روانشناسان با شیوه های تخصصی درمانی می کوشند تا بار هیجانی آن ها کاسته شود و بازده زندگانی شان افزایش یابد. ایجاد فرصت برای پالایش هیجانی، یافتن راه های نوین سازگاری، کاربست شیوه های حل مساله، آگاه سازی و پیش بینی نخستین آینده و استفاده از ساختار های حمایتی موجود به ویژه برای کودکان، از جمله مهم ترین راهبرد های چنین مداخله ای است.

پیشگیری

چنانچه این مهم صورت گیرد بسیاری از اختلال های روانی از جمله اختلال استرس پس از فشار روانی (PTSD)، اختلال های خلقی، بیماری های روان ــ تنی و … در گروه قابل توجهی از آسیب دیدگان قابل پیشگیری خواهد بود که هم از جنبه اخلاق انسانی، وظیفه تامین بهداشت روانی ایشان ایفا شده است و هم از جهت اقتصادی، هزینه های کمتری بر نظام درمانی تحمیل خواهد شد.

در پروتکل های سازمان بهداشت جهانی (WHO) نیز این مساله مورد توجه قرار گرفته و با توجه به ضرورتش بر ارایه چنین شیوه ای از یاری رسانی در اسرع وقت تاکید شده است. با توجه به آنچه گفته آمد، بایسته بود، گروه روانشناسان متخصص مداخله در بحران از سوی سازمان هلال احمر با توجه به پروتکل های جهانی در ۴۸ ساعت نخست در منطقه حضور می یافتند، که متاسفانه اخبار رسیده حاکی از آن است که این مساله مراعات نشده است.

نتیجه گیری

شایان ذکر است مخاطب این نوشتار مدیران ارشد این سازمان هستند که با وجود تجربه های پیشین، برنامه ریزی برای اقدامی به این مهمی را در دستور کار این سازمان قرار نداده اند وگرنه کارمندان دلسوز این سازمان از آغاز زلزله به گواه حاضران از هیچ تلاش و کوشش صمیمانه دریغ نورزیدند و نیز جای دارد از انجمن روانشناسی ایران که امکان حضور روان شناسان داوطلب را در منطقه فراهم کرد و نیز از سازمان بهزیستی واحد محب (مدیریت حوادث و بحران) که کوشید تا امکان حضور مستمر روانشناسان را در منطقه مهیا کند، یاد کرد.

مدیریت بهینه

اما مساله اساسی آن است که برای مدیریت بهینه در چنین مواردی، سازمانی که از جهت قانونی مکلف به انجام مسئولیتی است، باید در اسرع وقت با نیروهای آموزش دیده در محل رخداد حادثه حضور داشته باشد و با سازماندهی، زمینه یاری رسانی های تخصصی نهاد های دیگر را فراهم آورد، تا هم موازی کاری و اتلاف انرژی تخصصی صورت نگیرد و هم در زمانی که نیروهای داوطلب برای هماهنگی و ساماندهی برنامه ها در گیر هستند، یاری رسانی تخصصی معطل نماند.

بر درد ها درمان ها از سوی یاران آمد
بر زخم ها مرهم ها دستان یاری گر زد
ای تختیان برخیزید، با روح تختی همدل
وقتی هزاران کودک در خون خود پرپر زد
(سیمین بهبهانی در سوگ زلزله اردبیل سال ۱۳۷۵)

حال پیشنهاد می شود، تا سازمان هلال احمر از نهاد های صاحب صلاحیت علمی و عملی در این حیطه یاری بجوید و کمیته ای تخصصی تدوین کند تا براساس آن نیروهایی صاحب صلاحیت در سراسر کشور برای این منظور تربیت شوند، که در مواقع لزوم با نظارت و مدیریت سازمان هلال احمر از آغاز بحران بتوانند ایفای نقش تخصصی کنند.