شن بازی درمانی چیست؟

شن بازی یا شن درمانی؟

شن بازی بخشی از بازی درمانی است که نخستین بار در دهه ۱۹۲۰ معرفی و در پایان این دهه تجدید حیات شد. این روش نوعی بازی درمانگری غیرمستقیم است که در آن درمانگر نقش تسهیل گر دارد و مراجعان می توانند آزادنه هیجانات و تصویرهای ذهنی خود را با استفاده از جعبه ی شن و اشیای مینیاتوری مختلف درون جعبه ی شن خلق کنند.

مرکز روانشناسی اکسیر تمام خدمات خود از جمله مشاوره خانواده، مشاوره ازدواج، مشاوره طلاق، مشاوره جنسی و … را به افرادی که تحت پوشش بیمه بانک های طرف قرارداد اکسیر هستند رایگان ارائه می دهد. جهت کسب اطلاعات بیشتر اینجا کلیک کنید.

تاریخچه شن بازی درمانی

تاریخچه ی شن درمانی به مارگارت لونفلد که متخصص اطفال بود برمی گردد. لونفلد روش تکنیک دنیا را که شامل جعبه‌ی شن و اشیای مینیاتوری بود، برای درمان مراجعان خود به کار می گرفت.

کالف، یکی از شاگردان لونفلد پس از این که چندین سال از تکنیک دنیا برای درمان مراجعان استفاده کرد، به پیشرفت‌های تکنیکی و تحلیلی دیگری مانند استفاده از اشیای مینیاتوری متنوع و مختلف، شن های خشک، تعبیر و تفسیر با تاخیر دست یافت و روش جدیدی برای کار با کودکان ابداع کرد.

شن بازی درمانگری کالف روشی است غیرکلامی، نمادین و براساس تجربه‌های خلاق افراد که در آن کودک با ساختن دنیای خود در جعبه‌ی شن، به بیان تعارض‌ها، تمایل‌ها و هیجان‌های خود می‌پردازد. در جریان خلق این صحنه توسط کودک، درمانگر نقش مشاهده‌گر صامت را بازی می‌کند. تعبیر و تفسیر انجام نمی‌پذیرد تا زمانی که کودک جعبه‌ی شن را در مدت معین بسازد. در واقع شن بازی باعث توجه به دنیای درونی و نیازهای عاطفی می‌شود و به ذهن اجازه می‌دهد خاطرات سرکوب شده گذشته‌ی خود را در زمان کنونی بازیابی کند. شن درمانگری بر کاهش مشکلات شناختی، اجتماعی، و عاطفی موثر است.

مراحل شن بازی درمانی

کودکان برای نشان دادن شرایط آرمانی یا نگران کننده و حل مشکلات، جعبه‌ی شن را به شیوه‌های مختلفی سازمان دهی می‌کنند. این تکنیک شامل سه مرحله‌ی هرج و مرج، مبارزه، و حل و فصل است که این مراحل در جلسه‌های شن بازی آشکار می‌شود.

مرحله ی هرج و مرج نشان دهنده‌ی آشفتگی عاطفی در زندگی مراجع است که با قرار دادن اشیاء درون جعبه بدون ساخت دهی مشخص می‌شود. این مرحله ممکن است در طول جلسه‌ی اول یا چند جلسه‌ی اول با توجه به احساس‌های ناراحت کننده ادامه یابد.
در مرحله ی مبارزه، ابتدا نبرد بدون برنده رخ می‌دهد، اما به تدریج با ظهور قهرمان، سازمان یافته و در نهایت تسلط خیر بر شر رخ می‌دهد. در نهایت در مرحله‌ی حل و فصل، زندگی به حالت عادی برمی‌گردد که از طریق تعادل بین اشیاء و قرار دادن آن ها در محل مناسب نشان داده می‌شود. در این مرحله است که مراجع احساس‌های پر از هرج و مرج سابق خود را ادغام کرده و به کلیت و یکپارچگی می‌رسد.

اهمیت شن بازی درمانی

امروزه شن بازی به قدری دارای اهمیت است که در تمامی کلینیک‌های مشاوره و روان درمانی کودک به عنوان یکی از وسایل ضروری اتاق بازی محسوب می‌شود. شن باید در دو نوع خشک و مرطوب وجود داشته باشد تا کودک بتواند هر دو نوع آن را لمس کند و تفاوت‌ها و شباهت‌های آنها را درک کند.

کودک در شن به حفر کردن و ساختن دالان (تونل) می‌پردازد. برج، تپه و خانه می‌سازد و به انجام بازی‌های تخیلی مشغول می‌گردد. کودک می‌تواند معمار هستی خود باشد و قصر خود را در داخل شن‌ها خلق کند و دنیای خویش را پر از کسان و خویشاوندانی سازد که ساخته و پرداخته ذهن او هستند. او می‌تواند کاری را انتخاب کند و یا از آن دست بکشد. نیز می‌تواند بیافریند و یا نابود کند.

همچنین می‌تواند با قدرت تخیلش کوهی بسازد و بی خطر به قله آن صعود کند و از آنجا به تمام دنیا بگوید: «من می‌تونم برای خود، یه کوه بسازم و یا اونو، با خاک یکسان کنم، در اینجا منم که بزرگم!»

«شن» وسیله خوبی برای بازی‌های تهاجمی کودک به شمار می‌رود زیرا می‌تواند شن را با ایمنی بیشتری پرتاب کند.

کودک می‌تواند عروسک‌هایی را که نماد پدر، مادر، خواهر و یا برادر هستند و با آنها احساس خصومت، تنفر و یا حسادت دارد در میان شن دفن کرده و با ماشین کمپرسی پر از شن از روی آنها عبور کند و به این وسیله احساسات درونی خویش را نشان دهد.

کودک می‌تواند با شن سنگر بسازد و از طریق تفنگ بازی احساسات خویش را نشان داده و تخلیه شود، یا اینکه جاده بسازد و با استفاده از بلدوزر، گریدر و کمپرسی مشغول سازندگی شود و یا اینکه با ساخت مزرعه مشغول کشت و کار کشاورزی شود. نیز جاده و پل هایی برای عبور و مرور ماشین بسازد، سپس آنها را خراب کرده و یا توسط هواپیما بمباران کند. در ظرف چند دقیقه می‌تواند یک خندق حفر کند و قایقی را هدایت نماید، در لحظه‌ای بعد ممکن است سدی بسازد و اندکی بعد آنها را خراب کرده و خندق و قلعه‌ها را ویران نماید.

«شن» وسیله بسیار مناسبی برای پاسخگویی به طیف گسترده تخیلات کودک است. در شن بازی، کودک علاوه بر اینکه به لحاظ روانی تخلیه می‌شود و رضایت درونی کسب می‌کند، در پرورش تخیل، ابتکار، خلاقیت و سازندگی او نیز مؤثر است.

مهارت ها و مفاهیمی که کودکان در هنگام شن بازی فرا می‌گیرند

مقداری شن فرصت‌های خوبی برای کودکان به وجود می‌آورد تا از طریق حفاری، پر کردن ظرف‌ها، ریختن، بلند کردن و حمل کردن شن به هماهنگی و انعطاف عمومی بدن برسند.
از طریق شن بازی، به مفاهیم وزن و ظرفیت پی می‌برند.
شناسایی ذرات شن و خاصیت چسبندگی آن.
ساختن اشیا با شن و مقایسه شن خیس و خشک.
پی بردن به شکل پذیری شن خیس، که اگر شن را کمی مرطوب کنیم به شکل ظرفی که در آن قرار دارد در می‌آید.
پی بردن به مفاهیمی مانند اینکه آیا شن مثل نمک در آب حل می‌شود؟ آیا از صافی عبور می‌کند؟
درک مفاهیم هندسی و فضایی.
پرورش قدرت تخیل، ابتکار، خلاقیت و سازندگی در کودک: کودکان موقعی که مشغول ساختن یک قلعه شنی هستند، می‌توانند در باره آن داستانی بسازند و غرق در تخیلات خویش شوند. فرآیند خلاقیت در چنین مواقعی در کودکان شکوفا می‌شود.
از طریق شن بازی و کسب تجربیات حسی مفاهیم زیادی مثل گود کردن، فشار وارد کردن، کُپه کردن، تونل زدن، پهن کردن، تقسیم بندی و برگشت پذیری را یاد می‌گیرد؛ همچنین مفاهیم واژه‌هایی مانند عمیق، عمیق‌تر، داخل، بیرون و … را درک کرده و برایش درونی می‌شود.
کودکان برای ساختن تپه‌های بزرگ شنی، ایجاد خندق و دژهای شنی، ماهیچه‌های بزرگ شان را به کار برده و پرورش می‌دهند.

مقاله مرتبط:همه چیز در مورد بازی درمانی

فواید شن بازی درمانی

رشد و پرورش خلاقیت

خلاقیت و نوآوری کودک غالبا در زمان‌هایی شکوفا می‌شود که آزادی عمل دارد، می‌تواند قوه تخیل خویش را برای ساختن چیزی به کار اندازد. از آنجا که بازی با شن طبق الگو، مدل و نقشه از پیش تعیین شده نیست کودکان می‌توانند به آفرینش دست بزنند. به دلیل قابلیت انعطاف و نرمی شن می‌توانند به هر صورتی که بخواهند آن را شکل بدهند و خیلی سریع می‌توانند خراب کنند.

همان طور که نقاشی کردن موجب خلاقیت، ابتکار، نوآوری و لذت درونی برای کودک می‌شود، شن بازی افزون بر همان اثرات، سرگرمی بسیار لذت بخش و شادی آفرین برای کودکان به حساب می‌آید.

رشد و پرورش گویایی

باید به کودکان فرصت داد از راه شن بازی، مجسمه سازی، کولاژ و نقاشی احساسات و عقاید خویش را بیان نمایند. در بازی با شن کودک می‌تواند فکر کند، تصمیم بگیرد و با کمک قوه تخیل و تصورش چیزی بیافریند و در پایان احساس رضایت کند و درباره ساخته‌هایش صحبت کند. احساس رضایت ناشی از ساختن بسیار پراهمیت است.
علاوه بر آنکه کودک در مورد ساخته اش داستان سرایی می‌کند، به افکارش هم نظم و ترتیب می‌دهد. زمانی که کودکان در حال شن بازی هستند برای دوستان شان صدا در می‌آورند، یا ممکن است خواسته باشند با کارهایی مثل پختن، خوردن، مهمانی و جشن خود را مشغول کنند.

گرفتن وقت مشاوره از اکسیر

۸۸۰۷۸۵۸۵

۸۸۳۷۸۷۵۳

رشد و کنترل اعصاب و عضلات

بیشتر کارهایی که با شن انجام می‌گیرد با به کارگیری انگشت و دست می‌باشد. فشار دادن، ضربه زدن، جدا کردن، غلطاندن، قطعه قطعه کردن، به همدیگر متصل کردن و … به رشد عضلات کمک می‌کند و باعث می‌شود کودک تجربه‌های آسان و موفقی برای خود کسب نماید.

رشد و پرورش مهارت های اجتماعی

وقتی چند کودک با همدیگر شن بازی می‌کنند از شراکت و داد و ستد برای ساختن چیز مورد علاقه شان لذت برده و مهارت‌های اجتماعی شان پرورش پیدا می‌کند.

پرورش قدرت تجسم فضایی و هندسی

کار با شن زمینه پرورش ادراک فضایی و هندسی کودک را افزایش می‌دهد چون کودک می‌تواند صورت‌های فضایی و هندسی را به صورت عینی خلق کرده و مشاهده کند؛ مثلاً ساخت یک جعبه، چمدان، آدم، مربع، مستطیل، دایره و … همه این مفاهیم را می‌تواند از طریق شن بازی عینیت بخشد و با مفاهیمی مانند نرمی، سفتی، زبری، سختی، سبکی، سنگینی، طول، سطح و حجم آشنا گردد.
شن ماده خیلی خوبی برای طرح‌های سه بعدی است، زیرا به دلیل نرمی و قابلیت انعطاف می‌توانند آن را به هر شکلی که بخواهند در آورند. همچنین کودکان در سنین کودکستانی می‌توانند شکل‌های پایه‌ای مانند دایره، توپ‌های کوچک، شکل‌های گوشه دار مثل مربع و مستطیل را با شن بسازند.

مقاله مرتبط: نقش بازی درمانی در ارتقای توانمندی شناختی

مقاله مرتبط: تقویت خلاقیت با بازی درمانی گروهی

پرورش حس لامسه

خاصیت نرمی و شکل پذیری طبیعی شن جاذبه قوی برای کودکان در هر سنی دارد. هر یک از حواس که بیشتر در معرض محرکات محیطی قرار بگیرد، کاربرد و مهارت آن افزایش می‌یابد.

شن علاوه بر تمامی مزایای دیگری که برای کودک دارد حس لامسه کودک را پرورش داده و زمینه درک و فهم حس لمس کردن را برای او فراهم می‌کند و مفاهیمی مانند سفت، سخت، نرم، زبر، مرطوب، خشک و … را برای کودک معنی دار می‌کند.

برای بازی با شن کودکان از مجموعه حواس شان از قبیل دیدن، لمس کردن و بوییدن استفاده می‌کنند و از آنجا که بیشتر کارهایی که با شن انجام می‌گیرد با به کارگیری انگشتان دست می‌باشد، حس لامسه بیشتر به کار گرفته می‌شود. کودکان وقتی با شن کار می‌کنند مفاهیم نرم و سخت را تجربه می‌کنند. کودک با مقداری آب مخلوط کردن به خاک رس در می‌یابد که خاک رس می‌تواند تبدیل به شن شده، شن درست شده می‌تواند خیلی شل (نرم) یا خیلی سفت (سخت) باشد.

تقویت و هماهنگی چشم و دست

کودک برای شکل دادن به شن از عضلات دست استفاده می‌کند و به دنبال آن چشم را به همکاری با دست وا می‌دارد و از قوه تخیل و تصور خویش برای خلق و ابداع آن کمک گرفته و چیزی را می‌آفریند.
از آنجا که هماهنگی چشم و دست برای رشد کودک ضروری است، لازم است برای کودکان فعالیت‌هایی که منجر به هماهنگی حرکتی چشم و دست می‌شود مانند نقاشی (استفاده از رنگ، قلم مو، آبرنگ و …)، شن بازی، ساختن مجسمه‌ها و کارهای شنی، خمیربازی و نقاشی با انگشت را در نظر گرفت.

مقاله مرتبط: کاربرد بازی درمانی در اختلالات کودکان

ابزاری برای تشخیص و درمان

کودکان با شن بازی می‌توانند ایده‌های گوناگون خود را زودتر پیاده کنند، لذت و آرامشی که در زمان بازی با شن به دست می‌آورند از نقطه نظر درمانی بسیار بااهمیت است.

تجربیات بازی درمانگران نشان داده است که کودکان عصبی و زودرنج را می‌توان از طریق شن بازی، شن بازی و آب بازی درمان کرد.

بازی کردن با آب، خاک و شن اثر معجزه آسایی در حل مشکلات و بروز خلاقیت کودکان دارد. آنان از طریق بازی و ساختن یک غول، گرگ، سگ، مار و … آن را مورد حمله قرار دادن و خراب کردن می‌توانند از ترس‌ها، وهمیات، احساسات و پندارهای واهی رهایی یابند.

بچه های خشن، شن و یا خاک رس را سوراخ سوراخ می‌کنند و یا اینکه آن را روی هم می‌کوبند، مثلاً کودکی که دارای مشکل است با شن تابوتی می‌سازد که درونش مردی از شن ساخته شده، خوابیده است. او می‌گوید: «الان درِ تابوت را می‌بندم، محکمش می‌کنم، حالا دیگه او نمی‌تونه نفس بکشه». با دست های خودش محکم روی تابوت فشار می‌آورد و به این وسیله انتقام خودش را از پدری که مورد تنفرش است می‌گیرد.

منبع: مومنی، خدامراد؛ کهریزی، سمیه. (۱۳۹۳). اثربخشی شن بازی درمانگری بر کاهش نشانه های پرخاشگری کودکان پیش دبستانی. روانشناسی تحولی: روانشناسان ایرانی. شماره ی ۴۲.