استرس شغلی

در دهه اخیر، موضوع استرس و آثار آن در سازمان ها، مورد توجه بسیار واقع گردیده است. کار جنبه ای از زندگی می­باشد که صرف نظر از منابع مالی، برخی از نیازهای اساسی آدمی، مانند نیازهای اجتماعی و احساسات خود ارزشمندی را ارضاء می کند. با وجود این، کار می تواند منبع فشار روانی نیز باشد. زمانی که از استرس صحبت می شود، بیشتر به عوارض و جنبه های منفی آن توجه می شود. نباید به استرس به عنوان یک پدیده منفی نگریست، درحالی که استرس مثبت نیز وجود دارد؛ به هر حال، استرس اثرات فراوانی بر عملکرد و فعالیت های اعضاء سازمان دارد. مدیران، کارکنان و ارباب رجوع سازمان، تحت تاثیر فشارهای عصبی دچار حالات روانی خاصی می شوند و دست به اعمالی می زنند که مستقیما در فعالیت ها و بازدهی سازمان منعکس می گردد.

تعریف استرس

• در لغت نامه آکسفورد (oxford Dictionary) تعریف استرس، فشار است.
• در فرهنگ جامع روانشناسی و روانپزشکی، هر چیزی که در تمامیت زیست شناختی ارگانیسم اختلال به وجود آورد و شرایطی ایجاد کند که ارگانیسم طبیعتاً از آن پرهیز می کند، استرس نامیده می شود.
• استرس، حالتی پویا و هیجان انگیز است که فرد با یک فرصت، محدودیت یا تقاضای غیر عادی مواجه می شود و واکنش های احساسی فیزیکی و شناختی از خود نشان می دهد.
• استرس عبارت است از هر نوع رویدادی که چه از لحاظ ذهنی و چه از لحاظ جسمی، فشاری بر بدن شما وارد آورد.

تعریف استرس شغلی

رندال، استرس شغلی را واکنش متقابل بین شرایط کار و ویژگی های فردی شاغل، به گونه ای که خواست های محیط کار و در نتیجه فشارهای مرتبط با آن، بیش از آن باشد که فرد بتواند از عهده آن ها برآید، تعریف می کند.

بیر و نیومن، فشار شغلی را شرایطی می دانند که از تعامل بین اشخاص و شغل آن ها بر می خیزد و همراه با تغییراتی در درون آن هاست که آن ها را وادار به دور شدن از عملکرد عادیشان می کند. کوپر معتقد است که چون گروه بی شماری از مردم درگیر کار در بیرون از خانه هستند، لذا تحقیقات در زمینه استرس باید بر روی استرس شغلی تمرکز یابد.

کریاکو، فشار عصبی را تجارب نا خوشایند، احساسات منفی مانند تنش، اضطراب، ناکامی، عصبی بودن، افسردگی در اثر جنبه های کار تعریف نموده است. وی معتقد است که فشار عصبی منجر به کاهش عملکرد شغلی می شود؛ یعنی پدیده ای که امروزه برای پیشرفت کیفیت تدریس در مدارس یکی از موانع تلقی می شود.

اهمیت استرس

امروزه بشر به صورت مداوم با تغییر شرایط و موقعیت های مختلف روبرو می شود و استرس بخش جدا نشدنی هر تغییری است. استرس به عنوان طاعون قرن بیست و یکم شناخته شده است، چرا که علت اصلی مرگ و میر تا قبل از سال ۱۹۹۵، بیماری های حاد و عفونی بوده، در حالی که شایع ترین علل مرگ و میر در ایالات متحده امریکا در سال ۲۰۰۰، به ترتیب زیر گزارش شده است: 

1. بیماری های قلبی
2. سرطان
3. بیماری های عروقی
4. بیماری های ریوی مزمن
5. تصادف و اشتباهات پزشکی

اگرچه علت این بیماری ها، زیستی ــ جسمانی است، اما فشارهای ناشی از سبک زندگی قرن اخیر، در شکل گیری این بیماری ها یا تشدید آن، نقش جدی دارند. از طرفی آمارها نشان می دهند که:

• %۴۳ آدم ها، عوارض ناشی از استرس را تجربه می کنند.
• %۷۵ ــ %۹۰ از مراجعه های به پزشک، به دلیل عوارض ناشی از استرس است.
• استرس با ۶ دلیل اصلی مرگ و میر پیوند نزدیک دارد. این دلایل عبارتند از بیماری قلبی، سرطان، تصاد، سیروز کبدی، خودکشی و مشکلات حنجره.
• استرس فاجعه خطرناک محل کار نامیده شده است.
• استرس در محل کار، باعث کاهش بازدهی و بهره وری می شود.
• زیان ناشی از استرس در محل کار در ایالات متحده آمریکا، در سال ۲۰۰۳، سیصد میلیون دلار برآورد شده است.

عوامل سازمانی استرس شغلی

عوامل استرس شغلی در محیط کار عبارتند از:

  – ویژگی های نقش:

شناخت عوامل روانشناختی محیط کار را روشی می‌ دانند که از آن راه می‌ توان درک درستی از استرس شغلی به دست آورد. چهار ویژگی مهم نقش را می‌ توان ابهام نقش، گرانباری نقش، کمباری نقش و ناسازگاری نقش بیان کرد.

1. 1. ابهام نقش: وضعیت شغلی معینی که در آن پاره‌ ای اطلاعات لازم برای انجام شغل به طور مطلوب نارسا یا گمراه کننده‌ اند. ابهام نقش در واقع زمانی به استرس می‌ انجامد که فرد را از بهره‌ وری و پیشرفت باز می‌ دارد.
   2. گرانباری نقش: اگر فرد نتواند از عهده انجام کاری که بخشی از شغل معینی است برآید، دچار استرس خواهد شد.
   3. کمباری نقش: در این وضعیت از مهارت های فرد به طور کامل استفاده نمی‌ شود.
   4. ناسازگاری نقش: هنگامی اتفاق می‌ افتد که پذیرش مجموعه‌ ای از الزامات شغلی با پذیرش مجموعه‌ ای دیگر در تضاد است.

  – ویژگی های شغل:

ویژگی های شغلی که بر استرس شغلی تاثیر دارند را می‌توان در چهار دسته کلی آهنگ کار، تکرار کار، نوبت کاری و ویژگی های مربوط به وظیفه تقسیم‌ بندی کرد.

1. 1. روابط میان فردی: کیفیت روابط کارکنان در محیط کار، بر میزان استرس شغلی تاثیر دارد.
   2. ساختار و جو سازمانی: ساختارهایی که قدرت تصمیم‌ گیری بیشتری به کارکنان خود می‌ دهند، استرس کمتری ایجاد می‌ کنند.
   3. روش مدیریت منابع انسانی: شیوه‌ های کار در مدیریت منابع انسانی، بر میزان استرس های وارده بر افراد تاثیر دارد.
   4. فناوری و خصوصیات مادی: در رابطه با متغیرهای مادی، استرس زمانی رخ می‌ دهد که حداقل شرایط زیستی فراهم نباشد.

پیشگیری از استرس شغلی

ارائه یک راه حل کلی و جامع برای پیشگیری از استرس ممکن نیست، اما می‌توان دستورالعملهایی برای پیشگیری از آن بیان کرد. در تمام موقعیتها، فرایندی برای برنامه‌های پیشگیری استرس شامل سه مرحله متمایز می‌شود: تعیین مشکل، مداخله، و ارزیابی.

حداقل آمادگی برای جلوگیری از استرس شامل موارد زیر می‌باشد:

• ایجاد آگاهی عمومی درباره استرس شغلی
• اطمینان از حمایت مدیران مافوق از برنامه
• مشارکت کارمندان در مراحل پیشگیری

نشانگرهای استرس شغلی

بیر و نیومن در سال ۱۹۷۸، سه دسته از نشانه هایی را که در شرایط استرس شغلی بروز می کنند نام برده اند:

1. نشانه های روانی
2. نشانه های جسمانی
3. نشانه های رفتاری

  – نشانه های جسمانی:

آن ها را مشکل تر می توان تشخیص داد، زیرا در حالی که شرایط کاری معینی با بیماری ها و ناراحتی های جسمانی معینی همراه هستند، اما دشوار می توان فهمید که این نا خوشی ها تا چه اندازه صرفاً معلول شغل و چه اندازه نتیجه دیگر جنبه های زندگی شخص است. مثلاً کارگری که در مواقع معینی دچار سردرد می شود، ممکن است خود او کارش را موجب استرس بداند که منجر به سر درد او شده است، اما چه بسا که ناراحتی های خانوادگی او نیز به همان اندازه در این سر دردها دخیل باشند؛ هر چند که قضیه به اینجاها ختم نمی شود.

با این حال شواهد و مدارک پژوهشی نشان داده اند که همواره رابطه ای بین استرس شغلی و نشانه ها و بیماری های جسمانی معین وجود دارد. یکی از عمومی ترین نشانه های بیماری جسمانی مرتبط با استرس شغلی، بیماری های قلبی ــ عروقی است. پژوهش های معتبری وجود دارد که رابطه بین شرایط استرس زای کار را با عوامل خطر آفرین بیماری قلبی ــ عروقی نشان می دهند.

پژوهش هایی که ساترلند و کوپر در (۱۹۹۰) انجام داده اند، اطلاعات بیشتری را در این باره، در اختیار ما می گذارد. همین طور ثابت شده است که ناراحتی های معده ای ــ روده ای، مثل زخم های دستگاه گوارش و استرس شغلی با هم رابطه دارند؛ از دیگر بیماری های جسمانی که ممکن است نتیجه استرس های شغلی پیاپی باشند، انواع حساسیت ها (آلرژی ها) و بیماری های پوستی، اختلال در خواب، سردرد و ناراحتی های تنفسی را می توان نام برد.

  – نشانه های روانی

آن دسته از مشکل های عاطفی و شناختی هستند که بر اثر ناراحتی های ناشی از استرس شغلی بروز می کنند. نارضایتی از شغل، یکی از رایج ترین پیامدهای استرس شغلی است. شخصی که از شغل خود ناراضی است، با بی میلی و تأخیر به سر کار خود می آید و برای آن که کارش را به خوبی انجام دهد، دلیل چندانی نمی بیند. دیگر نشانه های روانی عبارتند از افسردگی، اضطراب، ملالت، احساس ناکامی، انزوا و بیزاری، بعضی از این نشانه ها به خودی خود مشکل هایی هستند و تا جایی که ممکن است موجب وخیمتر شدن استرس شغلی می شوند.

مثلاً کارگری که روز به روز احساس ناکامی و ناخرسندی بیشتری از شرایط شغلی اش می کند، ممکن است افسرده و سر در گریبان شود. در نتیجه توان او برای مقابله با مشکل های شغلی باز هم کم تر می شود و امکان بهبود بخشیدن به شرایط کار و گسترش دیدگاه های فکری خود را از دست می دهد.

  – نشانه های رفتاری:

نشانه های رفتاری به دو دسته تقسیم می شوند:

• دسته اول: نشانه هایی هستند که می توان گفت به طور مستقیم متوجه خود فرد شاغل است. این دسته، شامل رفتارهایی است مثل خودداری از کار کردن، مصرف روز افزون مشروبات الکلی و دارو، پرخوری یا بی اشتهایی، رفتارهای ستیزه جویانه در برابر با اعضای خانواده و به طور کلی مشکل های میان فردی
• دسته دوم: از نشانه های رفتاری، پیامدش به سازمان یا تشکیلات اداری بر می گردد؛ از جمله غیبت از کار، رها کردن شغل، افزایش حادثه های ناشی از کار و فقدان بهر ه وری.

راه های کاهش استرس کدامند؟

یکی از راه های کاهش استرس شغلی، دعوت از مشاوران و کارشناسان جهت مشاوره در زمینه راه های توصیه شده در بهبود شرایط کاری می باشد. این نگرش، مستقیم‌ ترین راه برای کاهش استرس در کار است که شامل شناسایی جنبه‌ های موفق کار و طراحی استراتژی برای کاهش یا حذف عوامل استرس‌ زا می باشد. مزیت نگرش این است که به طور مستقیم با دلایل ریشه‌ ای استرس در کار، سر و کار دارد. گرچه مدیران گاهی با این نگرش موافق نیستند، زیرا باعث تغییرات در کارهای معمول یا برنامه‌ های تولیدی، یا تغییراتی در ساختار سازمانی می‌ شود.

• ورزش
• تنفس عمیق
• زیستن در لحظه و زمان حال
• استفاده از شوخ طبعی
• دفتر یادداشت روزانه داشته باشید.
• به زندگی معنوی خود غنا ببخشید.
• به تعطیلات بروید.
• خود را تشویق کنید.

منابع فارسی:

1. پور افکاری، ابوالفضل، ۱۳۷۳،” فرهنگ روان شناسی”، روانپزشکی جلد دوم، تهران : انتشارات فرهنگ معاصر، چاپ اول
2. حامدی، رباب.مردی،مجید.عظیمی،بیتا.تقوی،نغمه.مدیریت استرس.مرکز مشاوره و راهنمایی دانشگاه علوم پزشکی تهران.
3. راندال، آر راس (۱۳۷۷). استرس شغلی؛ ترجمه خواجه پور، چاپ اول، انتشارات سازمان مدیریت صنعتی، تهران.
4. کریاکو، کریس.(۱۳۸۴). مهار استرس در معلمان. ترجمه منصوره وحدتی احمدزاده. تهران: رشد.
5. گملچ، والترچ / همکاران،۱۳۷۵، ،”استرس در راه موفقیت”، ترجمه : مهر داد فیروز بخت / همکاران، انتشارات ابجد، چاپ اول، زمستان.
6. مقیمی، سید محمد،۱۳۸۰، ،” سازمان و مدیریت رویکردی پژوهشی ” ، تهران : انتشارات ترمه.

منابع لاتین:

۱-Ablard ,k .(2003) implicit theories of intelligence and self:perception s of academically talented adolescients and children , journal of youth and adolesce.

۲-Cameron , j.& pierce, w .d (2005) reinforcement , reward, and

intrinsic motivation: a menta – analysis. Review of educational

research.

۳- Hartup , w(1983) the peer system. In e.m. hetheringtion (ed). Hand

books col publishing company. V. u.a.

محبوبه امیدی نژاد