افراد، برای آنکه به طور بهنجاری فعالیت کنند، باید کمی استرس داشته باشند. اصولاً برانگیختگی ملایم، فرد را در جریان اجرای کاری که بر عهده دارد، هشیار نگه می دارد. به نظر می رسد که دستگاه عصبی برای درست کار کردن، به میزان معینی تحریک نیاز دارد، اما استرس شدید و طولانی، آثار مخرب جسمی و روانی به دنبال دارد.
افرادی که به طور طولانی مدت در معرض استرس های شدید هستند، امکان دارد مبتلا به فرسودگی کاری شوند. این پدیده سندرمی است که شامل فرسودگی فیزیکی، عاطفی و روانی است و توام با احساس شدید پایین بودن پیشرفت شخصی در فرد است؛ بدین معنی که افراد درگیر با این مساله، احساس می کنند هیچگونه پیشرفت و ترقی در زندگی حرفه ای و شخصی خویش ندارند. در محیط های صنعتی و سازمانی، عوامل و علل مختلفی را می توان برای بروز فرسودگی کاری معرفی کرد که عمده ترین آن ها روشی است که سرپرستان و مدیران سازمان به عنوان سبک رهبری و کنترل افراد و سازمان برای خود اتخاذ می کنند.
تعریف فرسودگی شغلی
- حالتی از خستگی جسمی، هیجانی و ذهنی که به دلیل فشار مداوم و مکرر هیجانی ناشی از برخورد فشرده و دراز مدت با مراجعان به وجود می آید.
عوامل مؤثر در فرسودگی شغلی
- شرایط سخت و طاقت فرسای کاری
- ناکامی ها و فشارهای عصبی فراوان
- فشار مداوم برای سعی و تلاش بیشتر
- صرف وقت و انرژی زیاد و نا ملموس و بی ثمر
- تعارض مستمر بین فعالیت هایی که زمان و تلاش می طلبند
- فقدان بازخورد مثبت و پاداش دهنده
- بی‌توجهی و روشن نبودن انتظارات و توقعات کاری
- محیط شغلی غم افزا (مثل کار کردن در بهشت زهرا)
- روابط ضعیف انسانی
- کار زیاد و بدون تفریح
نشانه‌های فرسودگی شغلی
- شاخص های هیجانی: بی علاقه شدن نسبت به شغل خود، افسردگی، احساس درماندگی و ناتوانی، احساس عدم تایید و تشویق، احساس جدایی از دیگران و بیگانگی، احساس بی تفاوتی، ملامت و بیزاری.
- شاخص های نگرشی: بدبینی، بی اعتمادی نسبت به مدیریت سازمان و محل کار خود، گله مندی و بدگمانی.
- شاخص های رفتاری: تخریب پذیر و پرخاشگر بودن، کناره جویی از دیگران، کاهش توانایی برای انجام دادن وظایف شغلی، محدود شدن فعالیت های اجتماعی و افزایش مشکلات با مسئولان، رؤسا و همکاران و خانواده.
- شاخص های روان شناختی: احساس خستگی، ابتلا به دردهای عضلانی، سردرد، اختلال در خوابیدن، اختلال گوارشی و سرما خوردگی های مکرر.
- شاخص های سازمانی: کاهش رسیدگی به خواسته های ارباب رجوع، تنزل ابعاد اخلاقی و معنوی، افزایش تعداد موارد خلافکاری، غیبت از کار، ترک شغل و سوانح و حوادث در کار.
ویژگی های افرادی که مستعد فرسودگی هستند
- زود سر کار می روند.
- دیر از سر کار بر می گردند.
- در حین غذا خوردن، مشغول کار هستند.
- کارها را به منزل می برند.
- به ندرت به مرخصی یا تعطیلات می روند.
- تفریح رفتن آن ها به خاطر کارشان است.
- وقت را برای همسر و فرزندان جیره بندی می کنند.
- عادات خوابیدن و غذا خوردن آن ها بی نظم است.
- توانایی نه گفتن در برابر کار را ندارند.
مراحل و سیر فرسودگی
– مرحله ماه عسل:
زمانی است که ما در جایی استخدام می شویم و با شور و شعف خاصی کار خود را شروع می کنیم. ممکن است زودتر از وقت معمول سرکار حاضر شویم و دیرتر هم محیط کار را ترک کنیم. شروع به کار، ذخایر و انرژی ما را خرج می کند. اگر تقویت، تحسین، تشویق و رضایت به دنبال کار نباشد، کاهش انرژی آغاز می شود و فرد بدون آن که خودش متوجه باشد، به تدریج از انرژی جسمی و روانی تهی می شود.
– کمبود کارمایه:
مرحله ای است که فرد احساس کم آوردن انرژی می کند و نارضایتی شغلی و خستگی شروع می شود و فرد سعی می کند از طریق پناه بردن به مصرف سیگار، مواد مخدر، مشروب، انجام دادن خریدهای تفننی و خوابیدن زیاد، به نوعی خود را فریب دهد.
– آغاز نشانه های مزمن فرسودگی:
در این مرحله، احساس خستگی مزمن، سردردهای دوره ای، ترش کردن معده، خشم و افسردگی شدید، شدت پیدا می کنند.
– بحران:
در این مرحله، بدبینی عمیق، شک به توانایی های شخصی، حساس بودن به بیماری های جسمی ناشی از درماندگی و ناامیدی و بروز ذهنیت فرار و پاسخ گریز از مشکلات.
– مرحله به بن بست رسیدن:
یعنی فرد، مستعد خطر از دست دادن شغل می شود. با مراجع، همکاران و مدیر در محل کار درگیر می شود، در خانه نیز با همسر و فرزندان خود برخوردهای مکرری نشان می دهد.
راهکارهایی برای بهبود فرسودگی شغلی
- کاهش و از بین بردن استرس های موجود در محیط کار
- حمایت خانواده، دوستان و همکاران از افراد مبتلا به فرسودگی شغلی
- تغییر شرایط کاری نامساعد و نامطلوب
- استفاده از روش مدیریت زمان
- آموختن و استفاده از روش های کارآمد برای انجام کارها
- استفاده از روش های خاص آرامش مانند آموزش نظام دار، آرمیدگی یا ریلکسیشن، مراقبه و مانند آن
- تغییر طرز فکر نسبت به کار و زندگی (خوشبینی و استفاده از خودگویی های مثبت نسبت به خود و دیگران)
- شناسایی محدودیت ها و پرهیز کردن از انجام کارهایی که توان ذهنی و جسمی لازم برای آن ها را نداریم
- توجه جدی به رفاه جسمی و روانی از قبیل تغذیه مناسب، ورزش و استراحت
- توزیع کارها و کمک گرفتن از دیگران
- شناخت و قبول توانایی ها و ناتوانایی های خود (پذیرش خود)
- پذیرش واقعیت ها و رها کردن آرمان و آرزوهای ناممکن
- توسعه روابط دوستانه و صمیمانه با دیگران
- انعطاف پذیری در پذیرش دیدگاه های دیگران
- پرورش حس شوخ طبعی و خندیدن
- در صورت حل نشدن مشکل، استفاده از خدمات روان شناسی و مشاوره تخصصی
نقش مدیران در پیشگیری از فرسودگی شغلی کارکنان
- مدیران باید امکاناتی را در سازمان فراهم کنند که مهارت های افراد، متناسب با موضوع کاری آن ها افزایش یابد.
- مدیران باید افرادی را در سازمان به کار گمارند که نه تنها علاقمند به آن باشند، بلکه از ویژگی های شخصیتی لازم برای انجام دادن درست وظایف شغلی برخوردار باشند.
- مدیران باید برای متصدیان مشاغل گوناگون دوره های آموزشی مناسب تشکیل دهند.
- به کارکنان بفهمانند که به یاد آن ها هستند و برای این کار، از مناسبت ها بهترین استفاده را ببرند.
- مدیران باید شرایط خطر آفرین در سازمان را به حداقل برسانند.
- مدیران باید شبکه های ارتباطی را در سازمان بهبود ببخشند.
نتیجه گیری
اگر چه برخی از افراد از لحاظ شخصیتی، بیشتر مستعد ابتلا به این عارضه هستند؛ با این حال، فرسودگی شغلی با اتخاذ شیوه ها و تدابیر خاصی قابل اصلاح و برگشت پذیر است و می توان تدابیری را جهت درمان آن به کار برد. بنابراین کارکنانی در سازمان ها و ادارات به خلاقیت می رسند که از نظر روانی احساس امنیت کنند و مدیران متخصص آن ها را هدایت کنند.
منابع فارسی:
فولاد بند، فرزانه. (۱۳۸۵). خستگی شغلی، علل و راه حل، هفته نامه سلامت، شماره صد و شش، سال سوم، ص ۸
گلدارد، دیوید، مهارت های بنیادی در مشاوره، ترجمه: سیمین حسینیان، دانشگاه الزهراء.
منابع لاتین:
Beverly, A. Potter (1998), Job burnout: what it and what you can do about it? http://www.docpotter.com
نویسنده: محبوبه امیدی نژاد
بسیار عالی بود .